Niets maakt zo duidelijk wat metacognitieve vaardigheden voor je doen als de confrontatie met de afwezigheid ervan.

Mensen wiens prefrontale neurale parcours door allerlei oorzaken ontoegankelijk geworden of beschadigd zijn, gaan functioneren in een soort ‘God-Mode’. Ze ervaren de afstand tussen denken en werkelijkheid niet langer en gaan alles wat ze denken en voelen als DE werkelijkheid beschouwen. Dat maakt het samenleven en -werken met zulke patiënten heel erg moeilijk. Deze groep van mensen lijdt aan wat psychiaters het gebrek aan “ziekteinzicht” noemen. Waar bizarre kronkels in een gezond brein nooit tot problemen leiden,  hebben ze bij deze mensen vrij spel. Daardoor worden bepaalde impulsen en angsten zo dwingend dat er door de omgeving ingegrepen moet worden.

De eerste metacognitieve programma’s werden dan ook gemaakt voor mensen met psychose/schizofrenie.

Maar ook bij meer voorkomende labels als ASS (Autisme Spectrum Stoornis), depressie en neurose is het centrale ingrediënt vaak cognitieve gedragstherapie.

Hoe metacognitieve vaardigheden ook bij kinderen met leerproblemen kunnen helpen, vind je terug in ons leerplatform over mindset en metacognitie onder Going meta.

Sommige kinderen hebben een enorme voorsprong tegen de tijd dat ze in de klas gevraagd worden om te reflecteren. Daar hebben ze via hun ouders/verzorgers al vaak mee geoefend.

Anderen hebben net heel weinig ervaring opgedaan met rationeel denken en mentaliseren. Daarbij komt nog dat het hele hersengebied dat onze metacognitie als een centraal besturingssysteem herbergt, pas klaar is met rijpen op 22-24 jaar.  Metacognitie oefenen is een zeer belangrijke tool tot het bereiken van succes. De kunst om je bewust te zijn van je eigen gedachten en hun gevolgen en ze daardoor te beheersen, samen met het beter begrijpen van onszelf, onze plaats in de wereld en die van anderen rondom ons, kan één van de belangrijkste factoren zijn voor het slagen of falen in je leven.

Kinderen met weinig ervaring op het vlak van metacognitie kunnen dus veel baat hebben bij extra metacognitieve training. Klasdiscussies zijn bijvoorbeeld ideaal om de veelzijdigheid aan gezichtspunten in conflict te laten gaan. Het is bijzonder nuttig om de enorme beperkingen van ons denken te begrijpen: Magisch denken/zwart-wit denken/gedachten lezen/ vergroten en verkleinen/generaliseren/etc. Door standpunten te wisselen leer je die filters kennen.  Dat metacognitie verbonden aan eender welke vakinhoud een enorme meerwaarde oplevert, blijkt uit wetenschappelijk onderzoek. Kinderen kunnen die vaardigheid imiteren van leerkrachten, maar nog beter gaat het als ze het expliciet aangeleerd krijgen. Ongeveer 3% van de tijd die een docent besteedt aan het overbrengen van kennis gaat naar het proces (hoe doe ik het?) van die overdracht. Naar metacognitie en zelfregulatie dus. Docenten weten dat sommige van hun leerlingen dit niet vanzelf kunnen, maar ze weten vaak niet hoe ze hen daarbij kunnen helpen.

Onzekerheid

Onze behoefte aan zekerheid maakt dat we informatie zodanig shiften dat het in een kant en klaar eenvoudig frame past, waar we vervolgens alles naar gaan verklaren. Vaak beslissen we dus emotioneel, maar gebruiken we onze rede om het goed te praten, zonder dat we ons daar bewust van zijn. Ook dit van jezelf weten helpt om met de druk en eisen van de omgeving om te gaan.

Intacte metacognitieve vaardigheden beschermen je tegen extreem denken/fundamentalisme/fanatisme omdat er een zekere onverzoenbaarheid optreedt tussen de relativiteit en tijdelijkheid van gedachtengoed en het absolute denken van dergelijke geschriftinterpretaties. Hetzelfde geldt voor politieke standpunten en pakweg familievetes.

De beloning van goed oefenen met metacognitie is het leren omgaan met onzekerheid, waardoor je blijft leren en ontdekken.

Metacognitie helpt kinderen om in de klas beter te presteren, hun kansen beter in te schatten, beter te plannen en creatief te denken.

Jonah Lehrer tot startende universiteitsstudenten:

“Your job for the next few years is learning how to allocate your attention. It’s learning how to control this ambitious super computer you have inside your brain. Why is it so important? Because our attention is the one feature of the world we can control. We can control what we’re thinking of. This is what it means to be educated and intelligent.”

De CEO in jezelf

Sommige mensen hebben wat we vaak een aangeboren leiderschap noemen. We schrijven zulke mensen eigenschappen als charisma en uitstraling toe, innemendheid en intelligentie, overzicht en creativiteit.

Emotioneel intelligente mensen (hoog EQ) hebben als leidinggevenden meer voordelen dan mensen met een grote intelligentie (hoog IQ).

Emotionele intelligentie gaat over het hebben van een sterk ontwikkeld zelfbewustzijn (metacognitie), goede zelfbeheersing,  zelfmotivatie (uitstel van beloning), empathie (emotieherkenning) en het vermogen om relaties aan te gaan en te onderhouden.

In allerlei cursussen leren leidinggevenden en toekomstige managers hoe ze hun zelfkennis en -bewustzijn kunnen ontwikkelen, wat hun sterke en zwakke kanten zijn.  Ze trainen hun luistervaardigheden, ze leren over hoe elke medewerker anders is en hoe ze hen uiterst individueel en talentgericht kunnen motiveren om vervolgens in het team tot grote synergie en in emotionele stabiliteit te laten samenwerken. Flow is dan het gevolg, samen met verbeterde resultaten en bedrijfswinst. Zulke impact hebben op een team van medewerkers vereist in eerste instantie dat leiders impact hebben op zichzelf. Leiders die hun hoofd niet koel kunnen houden in spannende en uitdagende tijden, besmetten hun team met angst of woede waarvan de stress wat leidt tot stress, wat mensen dommer maakt en hen net minder uitrust om creatief te zijn en oplossingen te vinden.

Meta

Het “aangeboren” leiderstalent kunnen we evengoed omschrijven als sterke metacognitie. Het centrale besturingsysteem bij geboren leiders, de prefrontale cortex, is actief. Onder stress en vermoeidheid heeft ons brein de neiging om een neer- en achterwaartse shift in activiteit te maken. Van de besturende en inhiberende gebieden weg naar de zintuiglijke reactieve gebieden achter en in de hersenstam.  De CEO in onszelf gaat offline en we gaan in reflexmodus. De vraag die we bij belangrijke beslissingen moeten stellen is dan ook:  Hoe houd ik mijn CEO brein online.

Deze leiders stellen zichzelf de vraag: Wat wil ik strategisch vooropstellen en hoe verbind ik acties aan de huidige omstandigheden? De leider verwerkt informatie, is zich bewust van hoe hij denkt en wat hij voelt alvorens hij overgaat tot interventies.

Hierdoor houdt hij grip op de emotionele besmetting en brengt hij rust in het team.  Dat maakt een leider een baken van veiligheid en vertrouwen in tegenstelling tot leiders die geen enkele impact hebben op hun eigen gedachten en gevoelens. Zij dwingen hun medewerkers “om te gaan” met hun eigen instabiliteit en dat slorpt al snel erg veel energie op. De energie die niet besteed moet worden in zelfregulering kan aangewend worden om beter werk te leveren.

Macht

Old school management vertrok vaak vanuit het creeëren van een angstreflex die mensen op korte termijn zeer allert en werkwillig maakt. Het aanmoedigen van wedijver en conflict binnen teams waren schering en inslag. Machtsbluf en brutale overruling sorteren op korte termijn soms een gewenst effect. Mensen lijken te luisteren en te doen wat er van hen gevraagd wordt.

Op lange termijn zijn de effecten van dergelijk leiderschap nefast. Angst, burn-out en conflictrelaties op de vloer werken zo besmettend dat ze de fijngetunede emotionele machine in onszelf helemaal ontregelt. Beslissingen worden niet of verkeerd genomen,  cover-up, camouflage en sabotage worden ingezet in een poging om te ontsnappen aan de beangstigende confrontaties met de leider. Het probleem verergert nog doordat de signalen van onderdanigheid en conflictvermijding uit de omgeving van de leider een gezonde zelfbevraging en -kritiek in de weg staat. Mensen leren van hun fouten. Zo zijn onze hersenen gebouwd. Er is veel trial en error nodig, zowel om te komen tot een supergesofistikeerd technologisch hoogstandje als om te groeien naar een mature dienstverlening die de hoogste graad van klantentevredenheid haalt.  Als er een zero-tolerantie voor fouten is, schieten mensen in een kramp. Leren wordt een pak moeilijker als niemand je durft te confronteren met je blinde vlek. Stilaan leidt dit “grote gelijkhebben” tot een inkrimping van je zelfreflecterende vaardigheden en dus je metacognitie.  Een aanzienlijk percentage van machthebbers blijkt in een recent onderzoek bovendien een tekort aan empathische accuratesse te hebben en moeten enkel op sociale cognitie vertrouwen in hun professioneel doen en laten. Ze kunnen als het ware contextblind worden en gevoelloze beslissingen nemen.

Slimme CEO’s omringen zich met kritische denkers en twijfelen “genoeg” om rationele en bedachtzame beslissingen te kunnen nemen.

Metacognitie komt van het Griekse meta (over) en cognos (denken) en betekent dus letterlijk “denken over denken”. Metacognitie is een denkactiviteit waarbij we ons bewust worden van onze gedachten. Het bewustworden van wat we denken en voelen op een bepaald moment en tegelijk voor ogen kunnen houden wat we in dat moment willen bereiken geeft stuurkracht aan ons gedrag. Zo kunnen we grip krijgen op onze doelen, creatief zijn en oplossingen bedenken. We doen het dan ook de hele dag door.

De ontwikkeling van metacognitie komt samen met de Theory of Mind  rond een jaar of  4-5. Tot voor deze rijping in de hersenen kunnen kinderen niet van standpunt wisselen. Vanuit hun naief realisme is alles wat ze ervaren deel van iedereens ervaring. Hun denken en de wereld zijn één geheel.

Later krijgen kinderen door dat wat ze als informatie opnemen (zien, horen, voelen) niet automatisch door alle anderen is geweten. Deze moeten daartoe hetzelfde gezien/gehoord of gevoeld hebben. Stilaan leren kinderen dat wat ze denken op een bepaald moment relatief is. Dat de kaart niet het gebied is. Dat hun gedachten op een bepaald moment niet noodzakelijk betrouwbaar zijn. Dat er automatische gedachten zijn, stressvolle, helpende en niet helpende gedachten. Dat gedachten van tijdelijke aard zijn, maar dat er voortdurend nieuwe komen, of oude die zich herhalen. Grip krijgen op je gedachten en je aandacht kunnen richten naar de gewenste focus is een levenslang proces. Op sommige momenten gaat het vanzelf, op andere lijken we de controle erover te verliezen. Het oefenen in aandacht hebben voor je manier van denken en beslissingen nemen is een onmisbaar ingrediënt van succesvol opgroeien, van slagen in schoolse prestaties tot aangaan van duurzame vriendschappen.

Kinderen leren metacognitie vooral van hun verzorgers. Ze leren ondermeer dat gedrag van mensen altijd weer het gevolg is van wat ze op een bepaald moment denken of niet. Over een broertje dat alles stukmaakt zeggen ouders; “broer is nog klein, die weet dat nog niet goed hè.” Ze geven zelf voortdurend een model van omgaan met de werkelijkheid, waarbij ze tegelijk hun doel voor ogen houden.

Ouders met sterk ontwikkelde metacognitieve vaardigheden doen uitspraken onder elkaar als:

•  Toen dacht ik zus, nu denk ik zo en misschien ga ik er later nog anders over denken.
•  Ik zou nu dit willen zeggen, maar het lijkt me beter eerst wat rustiger te worden.
• Zal ik proberen de stappen in mijn redenering uit te leggen?
• Help me eens om te begrijpen hoe je denkt?
• Laat ons eens terugkeren naar het punt in de discussie waarover we het beiden eens zijn.
• Hoe helpt deze gedachte je met je plannen?
• Ik heb me vergist, ik zat er helemaal naast.
• Dit is vast een misverstand, waar hebben we elkaar niet in begrepen/gezien/erkend?
• Ik neig in dit soort situaties te denken dat we dit moeten doen, maar buiten de context  kom ik waarschijnlijk tot een andere conclusie.
• Mijn gut feeling zegt me dit. Hoe kom ik daar nu bij?
• Ik zit een beetje vast op het moment.
• Ik weet niet goed wat ik ervan moet denken. Wat denk jij?
• Help me eens het gat in mijn redenering te vinden.
• Je kan het van zoveel kanten bekijken.
• Iedereen heeft zijn waarheid.
• Hoe maken we er voor iedereen een fijn feest van.
• Wat zou je kunnen helpen om er anders over te gaan denken?
• Wat zou je doen zonder die gedachte? Wie zou je zijn zonder dit soort gedachten?
• Ik denk nu even luidop, geef maar feedback!

Tot het kind doen ouders uitspraken als:

• Dat heb je goed bedacht.
• Knap gedacht en knap gesproken.
• Hoe heb je dit uitgevonden?
• Waar heb je dit geleerd?
• Van wie heb je dit geleerd? (Van mezelf is steevast het antwoord, omdat kinderen al snel voelen hoe slim denken en handige oplossingen vinden erg gewaardeerd wordt).
• Als je wat rustiger bent, kan je weer denken.
• Jij weet het wel.
• Je doet zo je best om na te denken.
• Flink volgehouden!
• Zeg eens hardop wat je denkt?
• Waarom kijkt hij zo droef denk je? Waarom voelt hij zich zo?
• …

Dus metacognitie ontwikkelt zich gelijkmatig met de taal. Welke vragen worden er gesteld? Waar richten we onze talige aandacht naar? Welke conversatie moeten we voeren om oplossingsgericht te kunnen denken? Uit de Appreciative Inquiry (David Cooperrider en Ron Fry)  leren we dat Words create worlds. De kwaliteit van de vraag bepaalt de kwaliteit van het antwoord.

Welke vragen stel je jezelf?

De evolutionaire ontwikkeling van de mens leert ons veel over de verschillende delen van onze hersenen en hun functies.

Het oudste deel van onze hersenen kan je beschouwen als een soort reptielengebied in de hersenstam dat op een onbewuste manier onze levens- en overlevingsinstincten regelt. De kernfunctie van deze delen van de hersenen is ‘overleven’ of ‘lijfbehoud’. Bij stress worden van hieruit, meer bepaald in de amygdala, de vechten-vluchten-vriezen reacties, bekend als de 3 V’s geactiveerd.

Dit deel pakt de rest van het brein “over”. Wanneer we intens emotioneel worden geprikkeld, kunnen we geen aanpsraak meer maken op de tragere, hogere rationele parcours en daarom spreken we bij een dergelijke state of mind van een emotionele gijzeling.  We noemen dit ook de snelle route omdat de reacties die in de amygdala gegenereerd worden reflexmatig zijn.

De paleolimbische gebieden in de hersenen ontwikkelden zich op het moment dat de mens ging leven in groepen en ondersteunen dus het ‘overleven en functioneren van de groep’ of ‘stambehoud’. Machtsverhoudingen, pikorde in de groep en/of de regeling van sociale verhoudingen zijn de voornaamste focus van dit deel van ons brein.

Dit deel activeert onze geldingsdrang en territoriumdrift.

De neolimbisch gebieden in de hersenen vormen a.h.w. de  database van alles wat we geleerd hebben en nog steeds leren. Conditioneringen en automatismen hebben daar hun plek. Ons temperament, karakter, onze innerlijke drijfveren, waarden en persoonlijke blokkades liggen daarin vervat.

95% van ons gedrag is van hieruit geregeld: “gewoonte”,  we staan op automatische piloot.

De prefrontale cortex zorgt er voor dat de mens zich kan onderscheiden van de dieren. Het is dit deel van de hersenen dat er voor zorgt dat we ons eigen functioneren kunnen overdenken (= metacognitie) en kunnen omgaan met complexiteit. Dit deel van ons brein werkt als een Operating System dat nieuwe combinaties kan leggen tussen de reeds opgeslagen kennis met aanpassingsvermogen, creatief en innovatief denken als gevolg. Ook het beheersen van onze gevoelens wordt van daaruit gestuurd. Onnuttige impulsen en neigingen kunnen zo genegeerd of geïnibeerd worden.Daarom noemen we deze gebieden ook wel de CEO.

Deze route is de “trage” route: kost energie (stuurt onze 5 % bewust gedrag).

Ons ratoneel brein kan onze gevoelens niet het zwijgen opleggen, maar kan ons helpen uitvissen welke we zouden moeten volgen. De neiging om impulsen te inhiberen die de weg naar ons doel verhinderen  is een typisch prefrontaal talent. Je aandacht bewust kunnen verleggen/weg van de verleidelijke prikkel is een cognitieve vaardigheid die in onze maatschappij erg gewaardeerd wordt. Iedereen is in zekere zin vatbaar voor verslaving, maar een sterk ontwikkelde prefrontale cortex helpt om er een harmonieuze passie van te maken in tegenstelling tot de obsessieve variant die ons leven ruineert.

Mensen met sterke metacognitieve vaardigheden blijven redelijk in emotionele stormen en  als ze bedachtzame overwegingen maken nemen ze de emotionele wijsheid op in hun beslissingen.